سیر تکاملیِ زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ

اگرچہ زبانشناسی بہ عنوان علم جدید بہ صورت فعلی آن در قرن نوزدھم میلادی عرضِ اندام کرد وبیشتر در مغرب زمین نشو و ارتقا یافتہ است، بازھم از مطالعاتی کہ در این زمینہ تحت موضوع زبان فارسی در طول تاریخ در شبہ قارہ انجام گرفتہ نمی شود چشم پوشید، ولو آنکہ درآنھا موازین علمی جدید دقیقاً رعایت نشدہ است. بعضی ازین مباحث زبانشناسی در کتب لغت و دستور فارسی نوشتہ شدہ در شبہ قارہ موجود است، در حالیکہ بعضی پژوہشگران زبانشناسی فارسی را مستقیماً موضوع خود ساختہ مؤلفات ارزندہ از خود باقی گذاشتہ اند. نویسندہ سعی کردہ است کہ این مواد پراکندہ را جمع آوری کند و سیر تکاملی زبانشناسی را در این سامان ترسیم کند.

واژہ ھای کلیدی: آغاز و ارتقای زبانشناسی در شبہ قارہ پاکستان و ھند، کتب لغت و دستور و زبانشناسی فارسی.

فارسی ہمرکاب با فاتحین مسلمان بہ شبہ قارہ سرازیر شد و لشکریان آنان این زبان شیرین را بہ دور ترین نقاط این سر زمین رسانیدند. امواج مھاجرین از ایران ومناطقِ دیگر آسیای میانہ در دورہ ھای مختلف، فارسی را خون تازہ ای بہم رسانند و آن را قوی ترساختد. بعلاوہ سلاطین وصوفیان نیز بہ ترویج وگسترش آن ھمت گذاشتند.مردم شبہ قارہ تا یک ھزار سال فارسی را در زندگانی روزانۂ خود بہ کار بردند و ازجھات مختلف آن را مورد استفادہ قرار دادند، و در آن کتابھای پُرارزشی از جملہ دواوین شاعران و آثار منثور در زمینۂ دستور زبان و لغت و فرھنگ بہ رشتۂ تحریردرآمد کہ بعضی ازآنھاحاوی مطالب مفید زبانشناسی نیز می باشد. مقالۂ حاضر شاملِ سہ قسمت می باشد: بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب لغت، بررسیِ موادِ زبانشناسی موجود در کتبِ دستور، وبررسیِ کتبِ مستقلِ زبانشناسی کہ در شبہ قارہ نوشتہ شد.

بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب لغت دانشمندان شبہ قارہ در فرھنگ نویسی فارسی نقش مہی را ایفا کردند. مرحوم دکتر محمد معین در مقدمہ ای کہ بر برھان قاطع نوشتہ 202 فرھنگ را معرفی نمودہ کہ ہمۂ آنھا در ھند تالیف شدہ بودند[1].با اینکہ فھرستش کامل نیست بازھم میزان فرھنگ نویسی در شبہ قارہ را بخوبی نشان می دھد. بیشتر این فرہنگہا ہنوز بصورت خطی در کتابخانہ ھا موجود است و بہ مطالب زبانشناسی موجود در آنہا توجہی نشدہ است. در بینِ فرھنگہای چاب شدہ سہ فرہنگ زیر امتیاز خاصی دارد.

۱۔ فرھنگ جہانگیری تلیف میر جمال الدین انجو شیرازی

میرجمال الدین انجو شیرازی، فرھنگ جھانگیری را کہ در جامع ترین فرھنگھای زبان فارسی بہ شمار می رود در سال 1017ھ بہ پایان رسانید کہ[2] بہ احتمال قوی وی اوّلین فرھنگ نویس است کہ مقدمۂ مفصلی بر فرھنگ خود اضافہ نمودہ و در آن مطالبی دربارۂ زبان فارسی را مورد بحث وگفتگو قرار داداہ است.محمد حسین برھان در برھان قاطع[3] تألیف سال 1024ہ ق وعبدالرشید تتوی در فرھنگ رشیدی[4] تالیف 1024ھ ق از فرھنگ جھانگیری پیروی کردند، و مطالب آن را بہ تفصیل یا بہ اختصار در فرھنگھای خود نقل کردہ اند.آنھا در بعضی جاھا اضافاتی ہم نمودہ اند. گویا مقدمۂ فرھنگ جھانگیری اساس مقدمات برھان قاطع و فرھنگ رشیدی نیز ہست. بنا بر این دربارۂ محتویات آن مفصلاً بحث باید کر د.

مقدمۂ فرھنگ جھانگیری بر دوازدہ آیین زیر مشتمل است:[5]

آیین اوّل: تعداد زبان پارسی وذکر فضیلت آن بر دیگر زبانھا.

آیین سوم : در تعداد حروف تہجی کہ نزد فارسی زبانان متداول است و بیان تفرقہ میان دال و ذال.

آیین چہارم:در ذکر ترتیب این کتاب کہ بر چہ سان وچند باب است.

آیین پنجم : در ذکر تفرقہ میان حروف و علامت ھر حرفی.

آیین ششم: در بیان تجویز تبدیل ھر یک از حروف بیست وچھارگانہ بہ حرف دیگر در بعضی

ازلغات، در بعضی از مواقع، بہ جھت سھولت و آسانی منشیان وشعرا.

آیین ہشتم : در ذکر حروف وکلماتی کہ بہ جھت حسن و زینت کلام بیاورند و آن را در معنی

آیین نھم : در بیان کلماتی کہ بہ اواخر اسما وافعال بہ جھت حصول معانی گوناگون در آورند

آیین دھم:در بیان حروف مفردہ کہ در اوایل و اواسط و اواخر کلمات بیاورند بجھت معانی مختلفہ.

ھمۂ این دوازدہ آیین با موضوع مقالہ مطابقت ندارند، البتہ آیین ھای اول و دوم و سوم و ششم و نھم باموضوع مربوط و متعلق اند. بنا بر این بحث باید فقط بہ این آیین ھا محدود باشد.

مٶلف درآیین اول[6] در ضمن تبیینِ اصطلاحاتِ پارس و پارسی مرزھای جغرافیایی این خطہ و زبان را بیان نمودہ ، و در آخر دربارۂ تعداد زبان فارسی اظہار نظر نمودہ است. بنا بگفتۂ وی طبق روایات فارس نامہ، سر زمین پارس بہ نام پارس اشتھار یافت کہ یکی از احفاد حضرت نوح علیہ السلام بود، و زبان پارسی بدو منسوب است. بنا بہ روایت دیگری پدرام، از اولاد نوح، دہ و اند پسر داشت، کہ ھمہ شاھسوار بودند، و شاھسوار را در عربی فارس می گویند. مردم این ھمہ را فارس و سر زمینی را کہ ایشان برآن قابض و متصرف بودند، نیز فارس گفتند، و فارسی بدو منسوب است.

در قدیم سراسر کشور پہناور ایران بہ پارس موسوم بود و حدود آن از رود جیحون تا لب آب فرات، و از باب الابواب تا کنار دریای عمان بود. با گذشت زمان این سر زمین بہ نو احی مختلف خراسان، عراق عرب، و عراق عجم، منقسم شد، و زبان این ہمہ نواحی را پارسی می نامیدند.

بنا بہ گفتۂ مٶلف زبان فارسی ھفت گونہ است[7] چھار تا از آن، یعنی زبان ھروی، سگزی، زاولی و سغدی متروک است. و سہ زبان دیگر عبارت است از پارسی، پہلوی، و دری. پارسی زبان بلاد پارس را گویند کہ پایتخت آن استخراست. مردمان آنجا بہ فارسی تکلم می کنند. بہ نظر مٶلف دری زبان فصیح را می گویند. بگو در مقابل گو، و برو در مقابل رو فصیح تر است. دری زبان درگاہ کیان (پادشاھان) ھم بود، و بعضی گفتہ اند کہ در شھرھای بلخ، مرو، بخارا و بدخشان بہ زبان دری سخن می گفتند.

م‎‎ٶلف دربارۂ پہلوی چہار روایت بیان کردہ است[8].پہلو نام پدرِ پارس از احفاد حضرت نوح علیہ السلام بود، نسبت پہلو بدوست. دوم اینکہ پہلوی منسوب است بہ ناحیۂ پہلہ کہ شامل شھرھای ری و اسپھان و دینور است. سوم اینکہ پہلو بہ معنی شھر ھم آمدہ و اطلاق پھلوی بر زبانی می شود کہ شھریان بدان تکلم می کنند، و چھارم اینکہ پھلوی زبانی بود کہ پہلوانان پایتخت کیان بدان گفتگو می کردند. دربارۂ فضیلت فارسی مؤلف روایاتی را نقل کردہ است از جملہ آنکہ حضرت رسالت پناہ صلی اﷲ علیہ وسلم و اہل بیت اطہارِ آنحضرت احیاناً در گفتگوی خود بعضی کلمات فارسی را نیز بہ کار بردہ اند.

مؤرخانِ امروزی زبان روایاتی را قبول ندارند کہ در آنھا پارسی بہ پارس، پسر پھلو بن سام بن نوح نسبت دادہ باشند. تقسیم زبانھای ایرانی بہ ھروی و سگزی و زاولی و سغدی و پارسی و پہلوی و دری درست است، ولی مٶلف میان این سہ زبان از لحاظ سیر تکاملیِ آنھا فرقی نگذاشتہ است. مرزھای جغرافی زبانی را اہمیت دادن البتہ شایستۂ ستایش است. مطالب آیین فوق بہ زبانشناسی تاریخی تعلق دارند. [9]

آیین دوم فرہنگ جہانگیری دربارۂ چگونگی زبان فارسی است[10].مٶلف در این آئین می نویسد کہ کلمہ از حروف تہجی مرکب و اقل کلمہ دو حرفی باشد. اول آن متحرک تا بدان ابتدا توان کرد، و دومین ساکن تا بہ آن توقف توان نمود. ابتدای کلام جز بہ حرف متحرک امکان پذیر نیست، و وقف جز برحرف ساکن صورت نبندد، چون سر و دل. یک حرف را کلمہ نتوان گفت، مگر آنکہ حرفی را بجھت حصول معانی در اول یا میان یا درآخرکلمہ در آورند. این بحث ھم در اصول تلفظ است کہ شعبہ ای از واجشناسی می باشد.

درآیین سوم، مؤلف تعداد حروف تہجی فارسی را شرح دادہ است. بہ نظر او بنای کلام فارسی بر بیست وچہار حرف گذاشتہ اند. از جملہ بیست و ھشت حرفی کہ مبنای لغات تازی است، ھشت حرف تا،حا، صاد، ضاد، طا، ظا، عین وقاف را ترک دادند، برای اینکہ تلفظ آنھا برای ایرانیھا ثقیل است. ولی این حکم کلیہ نیست.این حروف در فارسی بہ ندرت می آید. مسألۂ تعیین دال و ذال را او بہ وسیلۂ شعری از خواجہ نصیر الدین طوسی حل کردہ است کہ عبارتست از:

مؤلف تبدیل حروف را برای سھولت منشیان و شعرا نوشتہ است، و بہ این نکتہ اشارہ نکردہ است کہ این تحول واژہ ھا در لہجہ ھای مختلف زبان واقع می شود، برای اینکہ مردم کہ بہ آن لہجہ ھا صحبت می کنند، نمی توانند تلفظ بعضی حروف را ادا کنند.آنھا آن حرف را بہ حرف قریب المخرج تبدیل می کنند، چنانکہ اصفہانیان بہ جای ’’ک‘‘ صدای ’’چ ‘‘ بر می آورند، و پاکستان را باچستان تلفظ می کنند. لہجہ شناسی ھم شعبہ ای از زبان شناسی است.

درآیین ششم، مؤلف تبدیل حروف در کلمات فارسی را بہ قرار زیر شرح دادہ است:[12]

آیین نھم فرہنگ جہانگیری در بیان کلماتی است کہ بہ اواخر اسما و افعال بہ جھت حصول معانی گوناگون در آورند و بدون ترکیب افادہ نمی کنند[13]. بہ اصطلاح جدید موضوع این آیین پسوندھا می باشد، چون:

محمد حسین برھان تبریزی مٶلف برھان قاطع در نہ فایدہ، نکاتی دربارۂ زبان فارسی را بیان کردہ است کہ شرح آن بہ قرار زیر است:[14]

فایدہ اول: دربیان معرفت زبان دری و پہلوی و فارسی.

فایدہ سوم: دربیان تعداد حروف تہجی و تفرقہ میان دال و ذال و صیغہ ھایی کہ در فارسی مقرر است.

فایدہ چہارم : در بیان تجویز تبدیل ھر یک از حروف بیست و چہارگانہ فارسی بحرف دیگر.

فایدہ ششم: در بیان حروف مقررہ کہ در اوایل و اواسط و اواخر کلمات بہ جھت دریافت معانی

فایدہ ھفتم: در ذکر حروف وکلماتی کہ بہ جھت حسن و زینت کلام می آورند و در معنی دخلی

فایدہ ھشتم :در معانی حروف و کلماتی کہ در آخر اسما و افعال بہ جھت حصول معانی گوناگون

فایدہ نھم : دربیان توصیف آنچہ صاحبان املا را از دانستن آن گریز نیست.

l چنانکہ از عناوین فایدہ ھای مزبور پیداست، مؤلف برھان قاطع بیشتر از فرھنگ جھانگیری پیروی کردہ است. بہ اختلاف دو سہ کلمہ عناوین فایدہ ھا، بہ عناوین آیین ھای فرھنگ جھانگیری مطابقت دارند. از مطالعۂ محتویات این فایدہ ھا بر می آید کہ محمد حسین برھان تبریزی از فرھنگ جھانگیری استفادہ سرشار نمودہ است، بلکہ در بعضی موارد عبارت فرہنگ جھانگیری را عیناً نقل نمودہ است. او سعی کردہ است کہ مطالب دوازدہ آیین فرھنگ جھانگیری را در نہ فایدہ بگنجاند، زیرا کہ دو آیین مربوط بہ ترتیب و نگارش کتاب بود، و موضوع آیین دوازدھم عقدانامل بود، و مؤلف برھان از این سہ آیین صرف نظرکردہ است.

برھان تبریزی دربارۂ پارس و پارسی و تعداد پارسی، پارسی پھلوی و دری، ھمان مطالب را در فایدہ اول بہ اختصار بیان کردہ است کہ میر انجو شیرازی در فرھنگ جھانگیری آوردہ است. در فایدہ سوم بحث صیغہ ھای فارسی از فرہنگ جھانگیری کمی مفصلتراست و این بحث متعلق بہ دستور زبان است. فایدہ چھارم ھم تلخیص مطالب آیین ششم فرہنگ جھانگیری است. برھان تبریزی بر مباحث فرہنگ جھانگیری زیاد اضافہ نکردہ است.

عبدالرشید تتوی در مقدمۂ فرھنگ رشیدی نکاتی کہ دربارۂ زبان فارسی نوشتہ، برای آنھا اصطلاحاتی خاص مثل آیین و فایدہ را بہ کار نبردہ است. وی محتویات آیین ھای فرہنگ جھانگیری و فایدہ ھای برھان قاطع را تحت عناوین مختلف بیان کردہ کہ شرح آن بہ قرار زیر است.[15]

2۔ بیان تبدیل ھر یک از حروف بیست وچہارگانہ بحرف دیگر.

4۔ بیان کلمات کہ اضافۂ آنھا برای معانی گوناگون می کنند.

مٶلف بعد از این شش موضوع[16] نکاتی را بہ اختصار بہ قرار زیر بیان کردہ است:

فایدہ 7: املای کلمات عربی، در آخر آنھا تای تانیث باشد:

فایدہ8: انشاء اﷲ و علیحدہ در فارسی یک کلمہ شدہ لذا این را

فایدہ 9: تبدیل ن و بای موحدہ بہ میم، خنب : خم ؛ دنبل : دمل؛

فایدہ 10: فرق در استعمال او و آن (بحث ذی روح و غیر ذی روح(

بیشتر این نکتہ ھا در فرہنگ جھانگیری و برھانِ قاطع بیان شدہ است، فقط فایدہ ھای زیر درآن دو فرھنگ نیامدہ است:

فایدہ 7، 8 و 9 ، اگرچہ متعلق بہ املاست ولی بازھم بہ واجشناسی مربوط می شود

بیان حروف مفردہ تھجی در فرھنگ رشیدی، از فرھنگ جھانگیری و برھان قاطع مفصلتر و جامع تراست. مؤلف خصوصیات این حروف را توضیح دادہ است. این بحث از لحاظ واجشناسی مھم است، اگرچہ این نکات در ضمن تلفظ کلمات آمدہ است. او دربارۂ تبادل حروف بہ یک دیگر را ھم در این باب آوردہ، و حروف مقررہ تہجی فارسی اگر تنہا دارای معنی ھستند، بہ آن ہم اشارہ کردہ است. دربارۂ حروف تہجی، مؤلف مباحث مھمی را در این باب جمع کردہ و بیست وچہار حرف فارسی را مورد بحث قرار دادہ است. از این جھت مبحث مذکور در فرھنگ جھانگیری حایز اہمیت زیادی است.

بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب دستور زبان فارسی

در شبہ قارہ دستور نویسی فارسی در قرن دوازدھم ہجری آغاز شد. بنا بہ تحقیق دکترکمال حاج سید جوادی، عبدالصمد ملتانی اوّلین دستور نویس فارسی در این سر زمین بودکہ کتاب خود را در موضوع دستور زبان بہ نام اصول فارسی در 1111 ھجری نوشت [17] محقق مزبور در پایان نامہ خود بہ عنوان’’دستور نویسی فارسی در شبہ قارہ پاکستان و ھند‘‘ 932 کتاب دستور فارسی را معرفی نمودہ است[18] کہ تا قرن نوزدھم میلادی نگاشتہ شد. دستور، امروز ھم یکی از شعبہ ھای مھم زبانشناسی را تشکیل می دھد.اگرچہ اولویت ھای آن تغییر یافتہ است ولی بازھم بعضی موضوعات در ھر دو مشترک اند. دستور ھای فارسی نوشتہ شدہ در ھند مطالبی را دربردارند کہ از لحاظ زبانشناسی اہمیت بسزایی دارند. این مباحث در تمام کتب دستور بہ چشم نمی خورد،البتہ کتب زیر در این مورد مخصوصاً شایستہ ذکر اند.

رسالۂ عبدالواسع از ملا عبدالواسع ھانسوی، نسخۂ خطی، کتابخانہ گنج بخش، اسلام آباد، شمارہ ۱۳۱۵.

گلزار دانش اثرِ نواز خان، نسخۂ خطی، دانشگاہ پنجاب،لاھور، شمارہ ۷/۴۶۱۱.

جواھر الحروف اثرِ تیک چند بھار، نسخۂ خطی، موزۂ کراچی، شمارہ ۰۳۴/۹۶۹۱.

تکملۂ فارسی ازقطب علی بریلوی، نسخۂ خطی، دانشگاہ پنجاب،لاھور، شمارہ ۹۴۳۲/۶۶۶۵.

جامع الفواید اثرِ نوازش علی شیدا، نسخۂ خطی،دانشگاہ پنجاب، لاھور، شیرانی، شمارہ ۷/۴۶۱۱.

چھار گلزار نثاری از نثار علی،نسخۂ خطی،کتابخانۂ گنج بخش، اسلام آباد، شمارہ ۴۰۴۳.

تحفۃ العجم ازحسین شاہ، نسخۂ خطی، موزۂ کراچی، شمارہ ۹۹۴۱۔ ۸۶۹۱.

نھرالفصاحت اثرمحمد حسین قتیل، لکھنؤ، ۰۰۹۱م.

مخزن الفواید تألیف محمد فایق، لکھنو، ۷۶۲۱ھ ق.

قوانین دستگیری از غلام دستگیر، لکھنو، ۰۰۹۱ھ ق.

گلبن اکبر از محمد عثمان قیس رامپوری، چاپ ھند،۰۷۲۱ھ ق.

دستور سخن از حاجی میرزا محمد تقی کمال الدین، حیدر آباد دکن، ۶۹۲۱ھ ق.

نھج الادب از نجم الغنی، نولکشور، لکھنؤ، ۹۱۹۱م.

موضوعاتِ مربوط بہ زبانشناسی فارسی کہ در کتب مزبور مطرح شدہ، بہ قرار زیراست:

۷۔ چگونگی زبان فارسی (اقل کلمہ در فارسی دوحرفی است کہ اول آن متحرک و دوم

۰۱۔ مخارج و صفات حروف (فقط در قوانینِ دستگیری(

b ھر یک از این دستور نویسان طبق میل خود این موضوعات را انتخاب کردہ و بہ سہولت خود مختصراً یا مفصلاً دربارۂ آنھا نوشتہ است. ھمۂ آنھا، اکثر بدون ذکر مأخذ، از فرھنگھای فارسی ھمچون فرھنگ جھانگیری، فرھنگ رشیدی و برھانِ قاطع استفادہ سرشاری نمودہ اند، یا از یک دیگر نقل کردہ اند. در کتب دستور چیز تازہ ای کمتر بہ چشم می خورد. دکترحاج سیدجوادی از دستور سخن بسیار ستایش کردہ است[19].بہ نظر او با این کتاب کہ تألیف یک دانشمندایرانی است، دستور نویسی بہ اوج ارتقایش رسید. ولی مٶلف این کتاب ہم مطالب زبانشناسی را از دیگران نقل کردہ است ومطلب تازہ ای ارائہ ندادہ است.

البتہ در بعضی کتب دستور مطالب تازہ ای ھم آمدہ است کہ ذکر آنھا خالی از فایدہ نیست. قوانینِ جھانگیری شاید اولین کتاب فارسی است کہ مؤلف آن مسألہ مخارج و صفات حروف را بہ این خوبی مورد بحث قرار دادہ است. اگرچہ بحث حروف تھجی فارسی در بیشتر کتب دستور آمدہ و در بعضی ھا اشاراتی دربارۂ تلفظ شدہ است، ولی بحث مخارج حروف در فرھنگھا و کتب دستور کہ در ھند تألیف شد، دیدہ نمی شود. مؤلف قوانینِ دستگیری در مقدمہ دستگاہِ گفتار را با تک تک اعضای آن بہ تفصیل شرح دادہ ، تصویری ہم از آن کشیدہ و مخارج حروف مختلفہ را درآن وانمودہ و از لحاظ مخارج حروف را دستہ بندی و حروف را طبق صفات آنھا تقسیم نمودہ است. بہ گفتۂ او بعضی محققین تعداد این صفات را چہل و چھار نوشتہ و ھر یک را شرح دادہ واقسام حروف رانقل کردہ اند.این اصطلاحات بیشتر بہ فن قرائت متعلق است، ولی مؤلف بہ وسیلۂ آنھا واجشناسی فارسی را بیان کردہ است [20]

فارسی در شبہ قارہ از مناطق ماوراء النھر وافغانستان آمد و در ھند رنگ دیگری بہ خود گرفت. چون شاعران و نویسندگان ایرانی بہ ھندآمدند، در صدد اصلاح زبان برآمدند و فارسی نویسان ھند را مورد انتقاد سرسختی قرار دادند و فارسی دانانِ ھند در مقابل ایرانیھا از فارسی خود دفاع کردند و نزاع ایرانی و تورانی، و ایرانی و ھندی، درگرفت.[21] در کتب دستور قرن یازدھم و دوازدھم ہجری ما با مباحثی روبرو می شویم کہ این نزاع را بخوبی منعکس می سازد. گویی در این دورہ ، مسألہ فارسی استاندارد بہ شدت پیش آمد ومباحث پیرامونِ تقابل لہجہ ھای مختلف در محافل ادبی آغاز گردید.محمد حسن قتیل لاہوری در کتاب خود موسوم بہ نہرالفصاحت در این مورد چنین می نویسد:

در ذکر زبان فارسی می گویم کہ برای مقلد شعر فارسی ایران و توران ھر دو مستند است، و از تورانیان زبان آذربائیجان بھتراست، و اہل خراسان از اہل آذربائیجان فصیح تر اند، و شیرازیان بہ از خراسان، و صفاھانیان بہ از ھمہ، و اشراف و اجلاف ایران صاحب زبان اند..[22].

مٶلف قوانین دستگیری و مؤلف نہج الادب دربارۂ فارسی ایرانیان، تورانیان و ھندیان بحث کردہ و لہجہ ھا را مورد بر رسی قرار دادہ اند. این موضوع تاحدی در زبانشناسی تطبیقی ضمنِ لہجہ شناسی موردِ بحث قرار می گیرد .

اینجا فقط بہ فارسی ماوراء النھر یا فارسی تورانی اکتفا می شود. دربارۂ توران، نجم الغنی چنین می نویسد:

توران ولایتی است غیر ترکستان. در قدیم الایام آن ملک را پارسیان، دھستان و ایران را شھر می خواندند. چون اعراب بر توران مستولی شدند، ]آن[ بہ ماوراء النھر موسوم شد، زیرا کہ این ملک از ایران آن روی رود جیحون واقع است.[23]

ھمان مٶلف مختصات زبان تورانی را چینین نوشتہ است:[24]

۱۔ تورانیان ’’ق‘‘بہ جای ’’غ‘‘ و بالعکس گویند چون:

غنچہ را قنچہ، و غریب الوطن را قریب الوطن می گویند.

مٶلف قوانین دستگیری و مٶلف نھج الادب ہرکدام دربارۂ تصرفات فارسی در زبان عربی ھم فصلِ مفصّلی نوشتہ اند[25] فارسی کلماتِ عربی را بہ شرایط خود قبول کردہ است. این تصرفات نشان می دھد کہ یک زبان آریایی (فارسی) یک زبان سامی (عربی) را بعد از تبدیل و ترمیم جزو خود ساختہ است[26]. این مطالعۂ تطبیقی ساختمانھای زبان عربی و فارسی مخصوصاً واجشناسی ھر دو زبان است و از این معلوم می شود کہ فارسی کلمات عربی را طبق شرایط خود تبدیل کرد. این بحث خیلی طولانی است وما فقط بہ انواع تصرف و آن ھم تاحد ذکرِ عناوین اینجا ثبت می کنیم[27].

۱۔ تبدیل حروف، ۲۔ اضافۂ حروف، ۳۔ حذف حروف، ۴۔ تبدیل حرکت، ۵۔اسکان، ۶۔ تخفیف، ۷۔ امالہ، ۸۔ تصرف درجمع کلمات، ۹۔ مصادر جعلی از کلمات عربی، ۰۱۔ الفاظ فارسی در قالب موازین عربی، ۱۱۔ اشتقاقی از لفظ عربی کہ در عربی نباشد، ۲۱۔ تراکیب عربی با واژہ ھای مرکب عربی را مفرد حساب کردن.

ممکن است ھمۂ این تصرفات بہ زبانشناسی مربوط نباشد، ولی بازھم بیشتر این تصرف ھا بہ واجشناسی مربوط می شود.

در این موضوع کتابھای زیادی نوشتہ نشد. دانشمندان بیشتر بہ دستور نویسی توجہ داشتند. در این بخش، دوکتاب را بررسی خواھیم کرد، یکی بہ فارسی بہ اسمِ مثمر تألیف سراج الدین علی خان آرزو، زبانشناس معروف، و دومین بہ اردو بہ نام سخندان فارس تألیف محمد حسین آزاد.

سراج الدین علی خان آرزو (د.۹۶۱۱ھ ق) از نوابغ علم وادبِ شبہ قارہ بود کہ بہ عنوان زبان دان و زبان شناس، شاعر و شارح، منتقد و محقق، و فرھنگ نویس و تذکرہ نگار خدمات ارزندہ بہ زبان وادبیات فارسی نمود. او چندین دیوان شعر و شروح متعدد متون نظم و نثر وکتب ادبی و انتقادی از خود بہ ےادگار گذاشتہ است. مجمع النفایس از آرزو در تذکرہ نویسی امتیاز خاصی دارد. سراج اللغۃ و چراغ ہدایت از فرہنگہای انتقادی بسیار مھم فارسی بہ شمار می رود، و مثمر را در زبانشناسی فارسی نمونۂ بارز ابتکار و نبوغ آرزو می شود قرار داد. متأسفانہ آثار گرانبھای آرزو تماماً بہ چاپ نرسیدہ است.قسمت اعظم مجمع النفایس و سراسر سراج اللغۃ ھنوز بہ صورت نسخہ ھای خطی در کتابخانہ ھا منتظر تدوین و انتشار می باشد.

خان آرزو مثمر را در پیروی از جلال الدین سیوطی ( د. ۱۱۹ ھ ق) تالیف نمود. وی در این کتاب مسایل مختلف زبان فارسی را با مہارت و تبحر بیان کردہ است. در مقدمۂ این کتاب می آمدہ است.

این نسخہ ای است در علم اصول لغت، مسمی بہ مثمر، اتباعاً لکتاب الشیخ الحافظ جلال الدین السیوطی المعروف بالمزھر، لیکن اینقدر ھست کہ کتاب مذکور شیخ مزبور اصول لغات عربیہ است، و این اصول لغات فارسیہ، و اختری مثل این از اوج تداول نتافتہ و مصنف متبع می داند کہ الی الآن در این فن کتابی چنین تألیف و تدوین نیافتہ، بل معہ زواید اخری و فواید شتی و مسایل متفرقہ کہ در اوایل بعضی فرھنگھا مرقوم است، و در رسایل برخی مرقوم است، در جنب آن حکم عدم دارد.[28]

ادعای خان آرزو غلط ھم نیست. درفارسی کتابی بہ این جامعیت در این موضوعات و مسایل تألیف نیافتہ. برای شناسایی از طرح کتاب و محتویات آن عناوین بعضی از فصلہای مثمر کہ مجموعاً چھل و یک اصل می باشد، اینجا ثبت می گردد: [29]

۶۔ لفظ گاھی موضوع شود برای شخصی بعینہ وگاھی بہ اعتبار امر عام

۹۔ دربیان آنکہ غلط از اہلِ زبان صادر شود یانشود

۱۱۔ دربیان آنکہ تصرف قادر سخنان ہند در مفردات و مرکبات فارسیہ جایز ھست

۴۱۔ دربیان بعضی لغات کہ فارسی آن فراموش شدہ و عربی آن مشہور است.

۷۲۔ دربیان تصرف فارسیان در زبانھای دیگر مخصوصاً در فارسی و ھندی.

در عناوین بالا بعضی از موضوعات بہ کلی تازہ است وقبل از این در کتب دستور و زبانشناسی مطرح نشدہ، اگرچہ خان آرزو بعضی از موضوعات سنتی را نیز برای اظھار نظر انتخاب کردہ است. البتہ او آنھا را بہ روش تازہ ای و با اطلاعات مفصلی ارائہ نمودہ است. برای ھر معنی لفظ معیّن، وضع الفاظ برای شخصی یا بہ اعتبار امر عام، الفاظ و مدلولات، تاحدی موضوعات دست نخوردہ ای است. صدور غلط از اہل زبان و جواز تصرفات قادر سخنان ہند در فارسی مسایلی بودندکہ در محیط نزاع فارسی ایرانی و تورانی یا ایرانی و ہندی سرزدہ بود.

بعضی از ایرانیان افراطی مثل شیخ علی حزین بہ فارسی اہل ہند ارزشی نمی نھادند، ودر مقابلِ آنہا زبان دانانِ ھند در صدد دفاع از فارسی خود بر می آمدند. خان آرزو دانشمندی بودکہ در این آویزش بہ دلایل علمی شرکت نمود و در اثرِ تحقیق و تفحص خود برثروت زبان فارسی افزود.

لغات فراموش شدۂ فارسی وکاربرد کلمات عربی بہ جای آنھا ہم جنبۂ تازگی دارد.آرزو عدہ ای از چنین کلمات را تجزیہ و تحلیل نمودہ وپیوند لفظی و معنوی میان کلمات متروک فارسی و متداول عربی را نشان دادہ است. مسألۂ اختلاف کیفیت تلفظ حروف و در معرفت اعراب و حروف تا اندازہ ای بہ مباحث آواشناسی و واجشناسی مربوط می شود. آرزو در مثمر بحث قلب وابدال و امالہ در فارسی را ہم آوردہ است. این موضوع اگرچہ سنتی است ولی آرزو چون فرھنگ نویس ہم بود، بامثالھای فراوان ھر موضوع را روشن تر ساختہ است.

بزرگترین موفقیت آرزو در زبانشناسی کشف پیوند میان فارسی وسانسکریت است. او برای نظریۂ خود اصطلاح توافق لسانین و توافق الفاظ را بہ کار بردہ است.آرزو دربارۂ این کشف چنین می نویسد:

حق تحقیق آن است کہ تاالیوم، ہیچکس بہ دریافت توافق زبان ہندی و فارسی، با آن ھمہ کثرت اہل لغت چہ فارسی و چہ ہندی، و دیگر محققان این فن، متوجہ نشدہ اند، الّا فقیر آرزو.[30]

سر ویلیام جونز در بریتانیا تقریباً ھمین کار را انجام داد، و پیوندی کہ میان فارسی و سانسکریت و لاتین موجود بود، راکشف کرد، و بزرگترین افتخار نصیب وی شد، و او را مؤسس زبان شناسی نوین قرار دادند. سر ویلیام جونز در 1197ھ ق بہ عنوان قاضی دادگستری بہ ھندآمد وچند سال اینجا اقامت نمود، و زبان فارسی و سانسکریت را اینجا یاد گرفت.[31] این امر خارج از امکان نیست کہ او ھمینجا بانظریۂ توافق اللسانین آشناشدہ، و بعد در اثرِ مطالعات خود این نظریہ را توسعہ دادہ، با تفصیل بیشتری ارائہ نمودہ باشد.

خان آرزو توافق را چنین توضیح دادہ است:’’آن اشتراک یک لفظ است در دو زبان یا زیاد، مثلاً فارسی و عربی، فارسی و ھندی، عربی و ھندی وغیرہ.‘‘[32] او صورتھای زیر توافق در فارسی و ھندی وسانسکریت را بیان کردہ است:[33]

۲۔در بعضی کلمات حروف اول یا آخر تبدیل شدہ اند.

۳۔ در بعضی کلمات فقط اختلاف حرکات یافتہ می شود.

۴۔ در بعضی کلمات مشترک اختلاف عموم وخصوص موجود است.

۵۔ در بعضی کلمات مشترک اختلاف کیفیت حروف وجود دارد.

چنان کہ گذشت خان آرزو در مثمر از کتاب مزھر سیوطی پیروی کردہ است، ولی ہیچ وقت تحت تاثیر زبان عربی نرفتہ و از فارسی بہ عنوان زبان مستقلی دفاع کردہ است کہ از جملہ خصوصیاتِ مھم مثمر است. حیف کہ کتابی ارزشمند چون مثمر چنانکہ باید و شاید تدوین و چاپ نشدہ است.

دکتر ریحانہ خاتون متن مثمر را از نسخۂ ھای علیگر و رامپور تہیہ کردہ است، کہ فقط [34] اصل دارند. نسخۂ دانشگاہ پنجاب لاہور مشتمل بر 14 اصل مشتمل می باشد. غیر ازین نسخہ ای از آن در کتابخانہ ٔ انجمن ھمایونی بنگال ھم نگھداری می شود.

مقدمہ و حواشی و تعلیقات کہ دکتر ریحانہ خاتون بر مثمر بہ انگلیسی نوشتہ است،کافی نیست.نسخۂ مثمر کہ بہمتِ مٶسسۂ مطالعات آسیای مرکزی و غربی، دانشگاہ کراچی، چاپ شدہ ، شامل اصلِ نسخۂ علیگر و عکس نسخۂ دانشگاہ پنجاب است، البتہ مقدمۂ مرحوم دکترابو اللیث صدیقی ستودنی است. مثمر باید دوبارہ از سر تدوین و چاپ شود.

محمد حسین آزاد، نویسندۂ نامدارادبیات اردو، با فارسی نیز ہمبستگی شدیدی داشت. او در دانشکدۂ دولتی لاہور فارسی تدریس می کرد.آزاد در 1885م بہ مسافرت ایران وآسیای مرکزی ہم رفت او بہ زبانشناسی فارسی خیلی علاقمند بود وکتاب بسیار سود مندی بہ زبان اردو نوشت کہ بہ اسم سخندان فارس معروف است. آزاد دربارۂ ایران و زبان فارسی میان سالھای۶۸ 1827م خطابہ ھایی ہم ایراد نمود[35] 1887م مؤلف تجدید نظر در خطابہ ھا را تمام کرد و آنھا را بہ صورت کتابی مزبور تدوین کرد، ولی بہ علت بیماری او چاپ کتاب بہ تعویق افتاد. بالاخرہ در 1908م بہ کوششِ پسرش، آغا ابراھیم، سخندان فارس بہ چاپ رسید. [36]

این کتاب شامل دو بخش است. در بخش اوّل مٶلف توافق میان فارسی و سانسکریت را مورد بحث قرار دادہ است، و بخش دوم بر یازدہ خطابہ مشتمل است. محمد حسین آزاد خیلی تحت تاثیر خان آرزو قرار دارد.او نظریۂ توافق اللسانین را از خان موصوف گرفتہ و در بخش اوّل کتابِ خود آن را از آرزو مفصلتر بیان نمودہ، ولی اصطلاح توافق را بہ کار نبردہ است. آزاد فارسی و سانسکریت را متحدالاصل قرار دادہ و برای اثبات آن دلایل زیر را آوردہ است.[37]

۱۔اشتراک اسمای خویشاوندان در ھر دو زبان ہمچون:

۲۔اسمای مشترک اعضای بدن در فارسی و سانسکریت:

۵۔اضافہ وکاستی در جوھر لفظ ولی در معنی فرق نمی آید:

آزاد در این بخش،اصول مبادلہ میان فارسی وسانسکریت را مفصلاً مورد بحث قرار دادہ است۹۳ کہ ثبت آنھا در این مقال امکان پذیر نیست، البتہ بعضی از الفاظ مشترک را می نویسیم تا دربارۂ این تبادل حدسی بتوان زد.

بخش دوم سخندان فارس شامل یازدہ خطابۂ زیراست:[39]

۳۔ در زبان فارسی بعد از اسلام چہ تحولاتی واقع شد

۷۔ انشا پردازی ھرکشور تابع محیط طبیعی آن است

آزاد در بیان تاریخ فارس از روایاتی مستند استفادہ کردہ است. دربارۂ زبانھای قدیم اطلاعات او حتی از خان آرزو ھم صحیحتر است. او فقط در مورد اطلاعات در بارۂ ژند و پازند دچار اشتباہ شدہ کہ بہ وسیلۂ پارسیان ہند در شبہ قارہ انتشار یافتہ بود. آزاد در تاریخ زبان فارسی سہ تحول مھم را ذکر کردہ است.بہ گفتۂ او اوّلی بعد از ورود اسلام بہ ایران رونما شد کہ پہلوی یا فارسی میانہ صورت دری گرفت. تحوّلی دیگر بعد از ھجوم تاتار بر ایران رخ داد کہ لغات مغولی وارد زبان فارسی شد ودر تحوّل سوم فارسی مجبور شد کہ تأثیر زبانھای محلی را بپذیرد. آزاد این تحولات را بہ استشھاد از کتب آن دورہ ھا توضیح دادہ است. این دورہ ھا در سیر تکاملیِ فارسی اہمیت بسزایی دارند. آزاد اصول شرعی و رسوم عرفی قدمای ایران و آداب و رسوم آنجا بعد از اسلام را با کاربرد زبان در زندگی روزانہ مربوط ساختہ است. ھمچنین او تأثیر محیط اجتماعی و طبیعی در زبان و انشا را نشان دادہ وفارسی و زبانھای دیگر را ہمدیگر مقایسہ ھم نمودہ است.

سخندان فارس در وسط دورہ ھای قدیم و جدید زبانشناسی قرارد دارد. دورۂ قدیم با این کتاب اختتام می یابد کہ خودش اعلام دورۂ جدید زبانشناسی است. مہمترین بخش سخندان فارس اثبات اشتراک درمیان فارسی و سانسکریت است. اگرچہ کشف این پیوند میان زبانھا ابتکار خان آرزو بود ولی محمد حسین آزاد کارش را پیش برد وآن را خیلی توسعہ داد. بہ علاوہ او زبان را در چہار چوب محیط اجتماعی و طبیعی بررسی کردہ است. دانشمندان قدیم بہ این مسایل زبان توجہی نداشتہ اند.

این بود سرگذشت زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ کہ از فرھنگھا شروع شد و در مرحلۂ دوم دستور نویسان در پیش برد آن نقش خود را ایفا کردند و اقلاً مباحث زبانشناسی را در اذھان مردم تازہ نگہ داشتند. در مرحلۂ سوم کتابھای مستقل در این موضوع بہ فارسی و اردو نوشتہ شد، اگرچہ تعداد آنھا زیاد نیست. دراصل در ھر زبان، زبانشناسی جزو دستور زبان بودہ،بنا بر این بر زبانشناسی آنھا دستور زبان چربید وآنھا احتیاج بہ نوشتن کتابھای مستقل در این موضوع را احساس نکردند. بہ علاوہ بعضی مسایل در دستور زبان و زبانشناسی مشترک است، و در بعضی مباحث زبانشناسی دستور زبان حکم بنیاد را دارد. موضوعاتی کہ در صفحات گذشتہ مورد بحث قرار گرفتہ، بہ زبان آن زمان و طبق سطح علمی متداول آن دورہ بر رسی گردیدہ. در این مورد نباید انتظار داشت کہ زبانشناسان قدیم موازین علمی را کہ ھنوز در حال تکوین بودہ رعایت کردہ باشند. آنھا مسایل لسانی دورۂ خود را درک و طبق موازین علمی عہد خود بررسی کردند. ممکن است برخی از موضوعات از حوزۂ زبانشناسی خارج باشد، مثلاً دستور نویسان از موضوع پسوندھا صرف نظر کردند،البتہ این موضوع ھم جزو زبانشناسی است.

پس از سخندان فارس، ھرچہ دربارۂ زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ نوشتہ شد، مبنی بر مآخذ و منابع ایرانی و اروپایی است. موضوعات آن بیشتر بہ زبانھای قدیم ایرانی و واجشناسی لہجۂ فارسی جدید متعلق است. فارسی جدید اصطلاحی است کہ عموماً در مقابل فارسی شبہ قارہ بہ کار می رود. فارسی تا 1250ھ ق/ 1835م زبان رسمی شبہ قارہ بود. مردم تا آن زمان از فارسی خود دفاع کردند، ولی بعد ازان آنھا متوجہِ فارسی ایرانی شدند و برای مردمِ گرفتن آن تلاش کردند. چون تلفظ جدید فارسی برای مردمِ این سامان مشکلی ایجاد می کردد. استادان فارسی از جملہ دکتر غلام سرور( استاد دانشگاہ کراچی)، دکتر محمد باقر، استاد وزیرالحسن عابدی، دکتر عبدالشکوراحسن، و دکتر بشیر حسین (استادان دانشگاہ پنجاب) دربارۂ واجشناسی و تلفظ فارسی جدید بہ فارسی وارد ومقالات وکتابہای متعددی نوشتند وبہ بدینطریق در رفعِ اشکالات دانشجویان مبادرت ور زیدند. [40]

[1] محمد معین، برھان قاطع، کتاب فروشی زوّار، تہران ۴۳۔۰۳۳۱ش،مقدمہ ص ہفتاد ویک تا ہفتاد وھفت.

[2] میر جمال الدین انجو شیرازی، فرھنگ جھانگیری، بہ کوشش رحیم عفیفی، دانشگاہ مشھد، ۱۵۳۱ش، مقدمہ ص ہشت.

[3]

[4] شہر یار نقوی، سید باحیدر، فرھنگ نویسی فارسی در ہند و پاکستان، انتشارات ادارہ کل نگارش وزارت فرھنگ، تہران، ۱۴۳۱ش

[5] ھمو، ھمان، ص ۲۰۱.

[6] انجو شیرازی، فرھنگ جھانگری، مقدمہ ص ۳۱.

[7] ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۳۱.

[8] ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۵۱.

[9] ھمو، ھمان، مقدمہ ص۷۱.

[10] ھمو، ھمان، مقدمہ ص۱۲.

[11] ھمو، ھمان، مقدمہ ص۴۲.

[12] ھمو، ھمان، مقدمہ ص۹۳۔۸۲.

[13] ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۵۳.

[14] محمد معین، برھان قاطع،مقدمہ، ص ط.

[15] عبدالرشید تتوی، فرھنگ رشیدی، بہ تحقیق و تصحیح محمد عباسی، کتاب فروشی بارانی، تہران، بی تا، ص ۴۱ بہ بعد.

[16] ھمو، ھمان، ص۴۱.

[17] سید کمال جوادی، ’’آغاز و ارتقای دستور نویسی فارسی در شبہ قارہ پاکستان و ہند‘‘، نسخۂ ماشین شدۂ رسالۂ دکتری، دانشگاہ پنجاب لاہو ر، ۲۱۴۱ھ ق، ص ۰۰۲.

[18] ھمو، ھمان، ص۰۹۱۔۵۴۱.

[19] ھمو، ھمان، ص ۱۷۲.

[20] غلام دستگیر، مولانا، قوانین دستگیری، لکھنؤ، بی تا، ص۸۴۔۶۴.

[21] محمد صدیق خان شبلی، تثیر زبان فارسی بر زبان اردو، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد،۰۷۳۱ش، ص ۷۱.

[22] محمد حسین قتیل لاہوری، نھرالفصاحت، نولکشور، لکھنؤ، ۰۰۹۱م، ص ۳۴۔۲۴.

[23] نجم الغنی، نھج الادب، نولکشور، لکھنؤ ، ۹۱۹۱م، ص ۶۷۷.

[24] ھمو، ھمان، ص ۰۸۷۔۷۷۷.

[25] ھمو، ھمان، ص ۹۔۲۰۸.

[26] شبلی، تأثیر زبان فارسی بر زبان اردو ، ص ۴۳۱.

[27] نجم الغنی، نھج الادب ، ص ۲۰۸ بہ بعد.

[28] سراج الدین علی خان آرزو، مثمر، بہ کوشش ریحانہ خاتون، مٶسسۂ مطالعات آسیای مرکزی و غربی، دانشگاہ کراچی، ۳۹۹۱م، ص ۱.

[29] ھمو، ھمان، فہرست اول .

[30] ھمو، ھمان، ص ۵۷۱.

[31] محمد حسین آزاد، سخندان فارس (اردو)، بہ کوشش محمد صادق، مجلس ترقی ادب، لاہور، ۰۹۹۱م، ص۴۲.

[32] آرزو، مثمر، ص ۹۰۲.

[33] ھمو، ھمان، ص۰۲۔۹۰۲.

[34] محمد صادق، سخندان فارس(اردو )، مقدمۂ مرتب، ص ۱.

[35] ھمو، ھمان، ھمانجا

[36] ھمو، ھمان، ھمانجا

[37] ھمو، ھمان، ص ۶۵۔۱۵.

[38] ھمو، ھمان، ص ۲۶۔۹۵.

[39] ھمو، ھمان، ص ۴۱۱۔۶۷.

[40] ھمو، ھمان،بخش دوم ، ص ۲۴۴۔۸۲۱.